بيان معنوي

عده‌ای محی الدین عربی را «پدر عرفان اسلامی» می‌دانند. مطلب زیر کوشیده است غبار از چهره‌ی این پدر! بردارد.
المتولد ۱۸ رمضان، المتوفی لیله الجمعه ۲۲ ربیع الثانی سنه ۶۰۸ ق. مدفنش صالحیه در خارج دمشق شام. نامش محمد. علمای اسلام در حق او چهار فرقه اند:
یک فرقه می‌گویند از شیعیان خُلّص امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است؛
فرقه‌ی دوم او را صوفی سنّی می‌دانند؛
فرقه‌ی سوم در حق او ساکت باشند؛
فرقه چهارم او را مخبّط و مخبّل و دیوانه می‌دانند و عقیده‌ی بنده همین است.
دلیل فرقه‌ی اولی برحسب آنچه قاضی نورالله در «مجالس المؤمنین» آورده این است که می‌گوید: اوحد الموحّدین محی الدین محمد بن علی العربی الطائی الحاتمی الاندلسی از خاندان فضل و جود بوده و از حضیض تعلقات و قیود به اوج اطلاق و شهود، صعود نموده است و نسبت خرقه‌ی وی به یک واسطـه به حضرت خضـر می‌رسد و خضر به موجب تصریح مولانا قطب الدین انصاری صاحب مکاتیب، خلیفه‌ی امام زین العابدین (علیه‌السلام) است.
و شیخ ابوالفتوح رازی در تفسیر این آیه که می‌فرماید: (قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَهٌ عَلَیهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَهً یتِیهُونَ فِی الأَرْضِ) روایت نموده که حضرت خضر با بعضی از نظریافتگان درگاه گفته که من از موالیان علی (علیه‌السلام) و از جمله‌ی موکلان بر شیعه‌ی اویم و از بعضی درویشان سلسله‌ی نوربخشیه شنیده شده که هر یک از مشایخ صوفیه که اظهار ملاقات خضر نماید یا خرقه‌ی خود را به او منسوب سازد، فی الحقیقه اخبار از التزام به مذهب شیعه است.
این، نهایت استدلال قاضی است ولی متأسفانه این استدلال گرهی از کار نگشاید و تا کنون از عالمی و عارفی شنیده نشده که محی الدین به یک واسطه خرقه از دست خضر پوشیده. اگر به صرف ادعا مطلبی درست می‌شد، معاصر محی الدین، عبدالقادر جیلانی که از نواصب است مدعی است که خضر در مجلس او حاضر می‌شود و «نفحات» جامی از رسیدن صوفیان سنی مشرب به خدمت خضر، مملوّ است و یک درویش از سلسله‌ی نوربخشیه سخن او قابل اعتنا نیست.
دلیل فرقه‌ی دوم که او را صوفی سنی می‌دانند این است که سید نعمت الله جزائری در «انوار نعمانیه» فرموده: «ان محی الدین من اهل السنه بلا کلام»
و نیز در «روضات الجنات» در شرح حال او گفته: محی الدین در اواخر عمر، کتاب «لطائف» را تألیف کرد و در آن کتاب موارد متعدده دارد که دلالت صریحه دارد بر تسنن او.
و صفدی در «وافی بالوفیات» گفته: محی الدین عقیده‌ی شیخ ابوالحسن اشعری را داشته و نبود در او چیزی که مخالف رأی ابوالحسن اشعری بوده باشد.
و نیز مجلسی در «عین الحیاه» می‌فرماید که محی الدین عربی گوید: جمعی از اولیا هستند که رافضیان را به صورت خوک می‌بینند! و محی الدین گفته: من به معراج رفتم و مرتبه‌ی علی را از ابوبکر و عثمان پست تر دیدم! چون برگشتم به علی گفتم که چون بود در دنیا دعوی می‌کردی که من از آنها بهترم، اکنون مرتبه‌ی تو از همه پستر است؟!
و دیگر صاحب «حکمه العارفین» او را سنی گفته و طعن بسیار بر او زده و همچنین علاء الدوله‌ی سمنانی و آقا محمد علی کرمانشاهانی در «رساله‌ی خیراتیه» و در «مقامع الفضل» و فاضل خواجویی و مقدس اردبیلی و جماعت بسیاری او را صوفی سنی گفته اند با ادلّه‌ی محکمه.
و شیخ بهایی (زاد الله فی بهائه) در جزء ثالث از «کشکول» از «فتوحات مکیه» نقل کرده که محی الدین در مسح رجلین گفته: مذهب ما تخییر است که می‌خواهی مسح بنمایی، می‌خواهی غَسل بکنی و جمع، اولی است؛ هم مسح بکن هم غَسل یعنی به جای مسح، هر دو پای خود بشوی.
بعد شیخ می‌فرماید: این خرق اجماع امت وخلاف کتاب خدا و سنت است. این است که علمای اعلام از او تعبیر به «ممیت الدین» می‌نمایند.
فرقه‌ی سوم چون قوّه‌ی تحلیل مطالب را ندارند در حق محی الدین ساکتند و بعضی کلمات از او درباره‌ی حضرت حجت (علیه‌السلام) شنیده اند که اخبار از آمدن آن حضرت کرده با این که این نسبت معلوم نیست. کیف کان، خود را مکلّف نمی داننـد که درباره‌ی او قضاوت بنمایند، فلذا ساکت باشند.
چهارم فرقه‌ای باشند که محی الدین را مردی دیوانه و ابن الوقت و وحدت موجودی می‌دانند و البته رأی این جماعت صائب و صحیح است.
ادلّه بر ضلال محی الدین بسیار است؛ از آن جمله در اول کتاب «فتوحات» گفته: «سبحان من اظهر الأشیاء و هو عینها» یعنی منزّه باد کسی که ظاهر ساخته چیزها را و حال آن که خودش، عین همان چیزهاست!» و چون این عبارت قابل تأویل نیست و دلالت واضحه بر ضلال ابن العربی دارد؛ قاضی نورالله چاره ندیده از این راه خواسته اصلاح بنماید، می‌فرماید: «ممکن است عبارت به غین معجمه باشد ثم الیاء المثناه بعدها باء موحد، یعنی و هو غیبها به صیغه‌ی ماضی و معنی این باشد ای اخفاها. زیرا که خدای تعالی ایجاد اشیاء کند سپس فانی نماید و چیزی غیر وجه الله باقی نماند (کلُّ شَیءٍ هَالِک إِلَّا وَجْهَهُ)
حقیر گوید: اگر این اصلاح، مُصلح بود، علاء الدوله‌ی سمنانی اولی به این تأویل بود با این که از طرفداران محی الدین است او را به واسطه‌ی این عبارت، هدف طعن و ملامت کرده و در حاشیه‌ی خود بر «فتوحات» گفته: آیا حیا نمی کنی از این کلام ای شیخ! آیا راضی می‌شوی که کسی بگوید فضله و گُه شیخ، عین شیخ است؟! بلکه البته راضی نشوی و بر او غضب بنمایی! پس چگونه جایز باشد برای تو که چنین هذیان نسبت به خداوند منّان بدهی؟! توبه کن به سوی خداوند، توبه‌ی نصوح از این مقاله‌ی شنیعی که نسبت به ذات احدیت داده‌ای که از این قول استنکاف دارند دهریون و طبیعیون و یونانیون.
از آن جمله آقا محمد علی کرمانشاهی در «رساله‌ی خیراتیه» می‌فرماید: محی الدین در کتاب «فتوحات» و کتاب «فصوص الحکم» گفته که ختم ولایت به من شده است!
و گفته که جمیع پیغمبران در نزد من حاضر شدند و هیچ کدام از ایشان متکلم نشدند سوای هود که مردی بود ضخم الجثه و خوش صورت و خوش محاوره، به من گفت که میدانی پیغمبران برای چه نزد تو حاضر شدند؟ گفتم: نه. جواب گفت: به تهنیت ختم ولایت تو آمدند.
و نیز گفته: جمیع انبیا از مشکات خاتم الانبیاء اقتباس علم کنند و جمیع اولیاء از مشکات خاتم الاولیاء اقتباس علم کنند. و گفته: خاتم اولیاء افضل است از خاتم انبیاء!
و نیز گفته: «کنتُ ولیاً و آدم بین الماء و الطین!!»
و نیز گفته: آنچه خاتم الانبیاء و سایر پیغمبران به واسطه‌ی مَلَک دانسته اند، من بدون واسطه از خداوند متعال استفاده نموده ام.
و ایضاً خود را صاحب نبوت عامه دانسته و گفت: نبوت محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) تشریعی بوده و نبوت عامه باقی است!
و نیز گفته که قوم فرعون در بحر علم غرق شدند!
و نیز گفته که خدا هارون را یاری نکرد تا این که سامری غالب گردید و مردم را گوساله پرست گردانید به جهت آن بود که خدا خواست به همه‌ی صورت‌ها پرستیده شود!
و نیز در «فصوص الحکم» گفته که نصارا کافر شدند به سبب آن که خدا را در عیسی منحصر دانسته اند و آیه‌ی (لَّقَدْ کفَرَ الَّذِینَ قَآلُواْ إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیمَ) را بر این معنی حمل کرده است.
و نیز گفته که ابراهیم خلیل (علیه‌السلام) خطا کرد در خواب خود، خواست اسحاق را ذبح کند و تعبیر خوابش این بود که گوسفندی را ذبح کند.
و نیز گفته که عذاب اهل جهنم همین است که چون آتش را ببینند گمان کنند که ایشان را می‌سوزاند چنان که عادت بر آن جاری شده است و چون به آتش برسند بر آنها سرد و سلامت بشود!
و نیز گفته که لفظ عذاب که در قرآن است مشتق از عذب است که به معنی شیرینی است!
و قیصری در شرح این کلام گفته که اهل جهنم از آتش محظوظ باشند و به آن تنعّم بنمایند و لذت برند و از نعمت‌های بهشتی متأذّی و متنفرند چنان که جُعَل به بوی قاذورات مأنوس شده است و از بوی خوش، متأذی و متنفرند!
و نیز اهل هر مذهب را ناجی دانسته!
و نیز در تفسیر آیه‌ی شریفه که در اوایل سوره‌ی بقره است (إِنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ سَوَاءٌ عَلَیهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ یؤْمِنُونَ * خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَهٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِیمٌ) آن را برای خود و امثال خود تأویل کرده و قریب به این مضمون را گفته یعنی به درستی که آن چنان کسانی که کافر شدند یعنی ستر کردند محبت خود را در دل‌های خود، مساوی است بر آنها بترسانی یا نترسانی آنها را که ایمان نمی آورند به تو زیرا که تو اهل بیانی و آن‌ها از اهل عیان و نیست بیننده مانند کسی که می‌شنود و مُهر نهاده است خدا بر دل‌های آنها که داخل نمی شود در او غیر از حق و بر گوش‌های ایشان که نمی شنوند غیر از حق و بر چشم‌های آنها پرده است که نمی بینند غیر از حق و از برای ایشان است عذابی عظیم به سبب صحبت تو با ایشان و حشر ایشان با تو!! (تمام شد عبارت رساله‌ی محقق مذکور)
و مشارالیه بسیاری از آنچه ذکر شد در کتاب «مقامع الفضل» خود به آن اشاره کرده است که از آن جمله گوید: محی الدین گفته هر که بت پرستد به همان، خدا را پرستیده باشد! و نیز گفته: محی الدین جبری مذهب بود و مذهب جبر را به جمیع عرفا نسبت داده و محمود شبستری در «گلشن راز» گفته:

هر آن کس را که مذهب، غیر جبر است *** نبی گفتا که او مانند گبر است

اکنون ای برادر عزیز! انصاف بده که شخص عاقل دیندار، این خرافات و اراجیف و کفریات از دهن او خارج می‌شود؟! به خدای لاشریک له قسم است که هر که حکم به جنون و ضلال محی الدین نکند بعد از اطلاع به دوره‌ی زندگانی او، هر آینه در خودش رگ جنونی خواهد بود.
و نیز فاضل متبحر المولی اسماعیل الخواجوئی در بعض تعلیقات خود بنابر نقل «روضات الجنات» فرموده که محی الدین در «فتوحات» خود گفته: من از خدا سؤال نکردم که امام را به من بشناساند. اگر سؤال می‌کردم برای من امام را معرفی می‌کرد.
و همچنین علامه خویی در «شرح نهج البلاغه» همین را از محی الدین نقل کرده و همچنین فیض در اواخر کتاب «بشارات الشیعه» سپس فرمود: نظر کنید ببینید چگونه خدا او را مخذول کرده و او را به خود وا گذارده با این که شنیده است حدیث «مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَهً جَاهِلِیه» با این که این حدیث، مشهور و معروف است چگونه برای محی الدین جایز است که چنین حرفی را بزند و چگونه خود را بی‌نیاز می‌داند از معرفت آن؟! سپس می‌فرماید: ممکن است که این تناقضات و تهافتات در کلام محی الدین که همه مخالف با شریعت است و مایه‌ی رسوایی و فضیحت است، سبب آن به واسطه‌ی اختلال عقل اوست که از شدت ریاضت، قوه‌ی عقلانی او فاسد شده است. از این جهت هر چه به قلم او می‌آمده است آن را می‌نوشته است من دون این که رجوع به کتابی یا تأمل در مطلبی بنماید.
از این کلام این عالم جلیل، صاف واضح است که محی الدین عربی از غایت جهالت و نادانی و عروض خبط و خلط بر قوّه‌ی عقلانی او ناکب از شریعت غرّاء و داخل در طایفه‌ی مبدعین و تناقض گویان بی‌سر و پا بوده که کثرت ریاضات غیر شرعی، او را فاسد کرده است.
و نیز از شواهد ضلال او این است که در «روضات الجنات» شرح حال محی الدین گوید که او کتاب «لطایف» را در آخر عمر خود نوشته در آنجا می‌گوید: من رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را در خواب دیدم. عرض کردم مطلّقه‌ی ثلاث به لفظ واحد با این که در یک مجلس بگوید: «انت طالق ثلاثاً» این یک طلاق است یا سه طلاق؟ آن حضرت فرمود: سه طلاق است. عرض کردم جماعتی آن را یک طلاق می‌گویند. فرمود: «اولئک حکموا بما وصل الیهم» از این کلام رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فهمیدم که هر مجتهدی مصیب است. پس عرض کردم که من حکم این مسئله را از شما می‌خواهم. آن حضرت فرمود: «هی ثلاث» در آن حال دیدم شخصی برخاست و عتاب کرد و گفت: یا رسول الله حکم نکنید که سه طلاق در مجلس واحد صحیح است. آن حضرت بر روی او صیحه زد و غضب نمود و فرمود: «هی ثلاث، لا تحلّ حتی تنکح زوجاً غیره» پس آن مرد از صیحه‌ی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آب شد!
این عبارت به علاوه که دلالت بر تسنن او دارد بر جنون او هم دلالت دارد که به این اضغاث و احلام شیطانی که به معونه‌ی هواجس نفسانی دچار شده است، ابن العربی می‌خواهد حکم شرعی ثابت بنماید.
و نیز در «روضات» گفته: از جمله ادله‌ی دالّه‌ی بر جنون و اختلال و وسوسه و ضلال او آن که در «فتوحات مکیه» گفته: من رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را در بعض وقایع دیدم. از او سؤال کردم از اقل مراتب جمع و گفتم: جماعتی می‌گویند: دو است و جماعتی می‌گویند: سه است. شما چه می‌فرمایی؟ فرمود: هر دو طایفه به خطا رفته اند. بلکه سزاوار است فاصله بین آنها بوده باشد و گفته بشود «اما جمع فرد او جمع زوج فاقلّ مراتب الأول اثنان و اقلّ مراتب الثانی ثلاثه»
پس کسی که این گونه مزخرفات بر هم ببافد و آن را به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نسبت بدهد البته شکی در جنون او نیست.
و نیز گفته در «روضات» نقلاً از «حیاه الحیوان» دمیری و ذهبی که محی الدین شیخ سوء و کذّاب است و از عزّالدین حکایت کرده که گفت: تذاکرنا یوماً نکاح الجن یعنی صحبت از تزویج زن جنیه پیش آمد. بعضی از حاضرین گفتند: نکاح جنیه محال است چون جسم لطیف است و انسان، جسم کثیف و این هر دو با هم مجتمع نشود. این وقت محی الدین عربی مدتی از ما غائب گردید. چون مراجعت کرده زخمی در سرش نمودار بود. او را گفتند: این زخم از چیست؟ گفت: زنی جنیه تزویج کردم! بین من و او کلامی واقع شد، این زخم را بر من زد!
ذهبی بعد از ذکر این حکایت می‌گوید: من گمان ندارم که ابن العربی در این کذب تعمّد کرده باشد بلکه این خرافت از اثر خبط و خلط اوست که در نتیجه‌ی ریاضت دچار او شده است.
و از عجایب خرافات ابن العربی چیزی است که جامی در «نفحات الانس» آورده، گوید: در «فتوحات» محی الدین گفته است که یکی از مشایخ، ما را گفت که دختر فلان پادشاه که مردم از او منفعت بسیار می‌برند و نسبت به شما اخلاص و اعتقاد تمام دارد، بیمار است و آنجا باید رفت.
شیخ بدانجا شد. شوهر دختر به استقبال شتافت و شیخ را به بالین دختر آورد. دید که در حالت نزع است. شیخ گفت: زودتر او را دریابید پیش از آن که بمیرد. شوهرش گفت: چگونه او را دریابیم؟! شیخ گفت: او را بخرید به دیه‌ی کامل. شوهر گفت: آن را خریدیم. نزع و رنج جان کندن توقف کرد و دختر، چشم خود بگشاد و بر شیخ سلام کرد. وی را گفت: تو را دیگر هیچ باکی نیست و لیکن اینجا دقیقه‌ای است که بعد از این که ملک الموت حاضر شد، دست خالی باز نمی گردد و چاره نیست از بدلی. ما تو را از وی خلاص کردیم. این زمان از ما حق خود می‌طلبد و باز نخواهد گشت مگر آن که جانی دیگر قبض کند. تو اگر زنده باشی خلق را از تو آسایش بسیار است و تو عظیم القدری و فدای تو نمی شاید جز عظیم القدری. مرا دختری است که عزیزترین فرزندان من باشد و او را از همه بیشتر دوست می‌دارم. وی را فدای تو می‌سازم. بعد از آن رو به ملک الموت کرد. گفت: من می‌دانم بی‌آن که جانی نبری، به نزد پروردگار خود نروی. جان دختر مرا بگیر بدل جان این دختر که من این دختر را از خدا خریده ام. و بعد از آن، شیخ پیش دختر شد و گفت: ای فرزند، روح خود را به من ببخش زیرا که تو قائم مقام دختر پادشاه نشوی در منفعت. گفت: ای پدر! جان من در حکم تو است. ملک الموت را گفت: جان او بگیر. دختر با این که مرضی نداشت افتاد و بمرد!!
و در «البراهین الجلیه» گفته از محی الدین نقل شده است که گفته «ان الحسین قُتل بسیف جدّه! لم یقتله یزید!» و نیز در «البراهین الجلیه» نقل از «رساله‌ی اخلاقیه» محی الدین که آن را در سنه‌ی ۵۱۹ ق نوشته می‌کند که محی الدین گوید: «خوردن شراب در خلوت به قدری که مست نشود، عیب ندارد!»
ای مردمان با عقل و شعور عبرت بگیرید از این اهل خدعه و کبر و غرور که چگونه با دین خدای تعالی بازی می‌کنند و مردم عوام را افسار کرده، این خرافات و این اراجیف را به نام کرامت بر مردم تحمیل می‌کنند و ساده لوحان از آنها می‌پذیرند. اف باد بر امتی که مثل محی الدین دیوانه را شیخ و مرشد خود قرار بدهند و خرقه و تاج از او بگیرند و عکس خیالی این دیوانه‌ی ممیت الدین را زینت کتاب خود قرار دهند و غافل از این که کاملاً اشتباه کردند.
و از شواهد ضلال و جنون او حکایتی است که اسماعیل حقی در کتاب تفسیر خود در تفسیر سوره‌ی والضحی در ذیل آیه‌ی (وَلَسَوْفَ یعْطِیک رَبُّک فَتَرْضَى) می‌نویسد که محی الدین عربی گفت: من در شهر قرطبه عالم مکاشفه به من نصیب شد. خدای متعال جمیع بزرگان انبیا را به من ارائه داد از آدم ابوالبشر تا خاتم رسولان. من در فکر فرو رفتم که این جمعیت پیغمبران در اینجا از برای چیست؟! در آن میانه هود پیغمبر مرا مخاطب داشت و فرمود: این جمعیت از برای شفاعت حسین بن منصور حلاج است برای این که حلاج در حیات خود یک جسارت و بی‌ادبی به رسول خدا کرده است؛ گفته است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) همتش نازلتر از منصبش می‌باشد چون که خدا فرموده (وَلَسَوْفَ یعْطِیک رَبُّک فَتَرْضَى) و برای رسول خدا سزاوار بود که راضی نشود مگر این که خدا شفاعت او را در حق هر کافر و مؤمنی قبول کند لکن این را نگفت، فقط راضی شد که شفاعت او را در حق صاحب کبیره قبول کند. چون این قول از او بروز کرد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در عالم رؤیا وی را گفت: ای منصور! تو بر من عتاب کرده‌ای در موضوع شفاعت؟! منصور گفت: چنین است یا رسول الله. آن حضرت فرمود: مگر تو نشنیده‌ای که من از خدای خود نقل کرده ام که خداوند متعال به من فرمود: هنگامی که من بنده‌ای را دوست داشته باشم من گوش و چشم و زبان و دست او هستم یعنی جز حرف مرا نشنود و نگوید و نبیند. منصور گفت این را شنیده ام یا رسول الله. آن حضرت فرمود: پس من که حبیب الله هستم، خدا زبان من است که به آن نطق کرده ام. او شفاعت کننده است و از ناحیه‌ی او شفاعت کرده می‌شود. من در مقابل کرم و جود او حکم عدم دارم. در این صورت چگونه عتاب به من متوجه است؟! منصور گفت: یا رسول الله من توبه کردم از این کلامی که گفتم. اکنون کفاره‌ی این گناه من چیست؟ آن حضرت فرمود: کفاره‌ی گناه تو این است که خود را قربانی خدا قرار دهی. منصور عرض کرد: چگونه خود را قربانی خدا قرار دهم؟ فرمود: به شمشیر شریعت خود را به قتل برسانی! این است که برای حلاج واقع شد آنچه واقع شد. سپس حضرت هود (علیه‌السلام) فرمود: از روزی که حلاج از دنیا رفته تا به امروز از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) محجوب بوده و فعلاً این جمعیت برای شفاعت او در اینجا اجتماع کردند و از آن مدت تا به حال زیاده از سیصد سال است یعنی از مدت قتل منصور تا این جمعیت!
اقول: حقیر از محی الدین تعجب ندارم. او مرد دیوانه‌ای است. تعجب من از اسماعیل حقی است که یکی از اعلام و متبحّرین سنیه است، چگونه چنین خرافتی را در تفسیر خود وارد کرده و اعجب از آن کسانی که خود را ابناء شیعه بلکه از فضلا و دانشمندان حساب می‌کنند، چگونه دلباخته‌ی این ضالّ مضلّ دیوانه یعنی ممیت الدین می‌باشند و او را اوحد الموحدین تعبیر می‌کنند.
و ایضاً از شواهد ضلال و جنون ممیت الدین این است که در «فصوص الحکم» در فصّ هارونی و فصّ نوحی تصریح دارد که همه‌ی اشخاص از فرعون و شدّاد و سایر جبابره و ظلمه، همه عبادت کننده‌ی خدا هستند! و همه معبودند علی الحقیقه و همه مظاهر و مجالی و عین حقند!
وسیدنا الاجل علامه خویی (رحمه الله) در «شرح نهج البلاغه» بعد از این که کلام او و قیصری را نقل می‌فرماید، شدیداً به ایشان اعتراض دارد به این الفاظ «هذا محصّل کلام هذین الرجسَین النجسَین النحسَین و کم لهما فی کتاب المذکور من هذا النمط و الاسلوب – الی ان قال – و لعمری انّهما و من حذا حذوهما حزب الشیطان و اولیاء عبده الطاغوت و الأوثان و لم یکن غرضهما الا تکذیب الانبیاء و الرسل و ما جاءوا به من البینات و البرهان و هدم اساس الاسلام و الایمان و ابطال جمیع الشرایع و الادیان و ترویج عباده الاصنام و جعل کلمه الکفر العلیا و خفض کلمه الرحمن و اقسم بالله الکریم و انه لقسم لو تعلمون عظیم انهم المصداق الحقیقی لقول امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) اتخذوا الشیطان لأمرهم ملاکاً و اتخذهم له اشراکاً فباض و فرخ فی صدورهم و دبّ و درج فی حجورهم فنظر باعینهم و نطق بالسنتهم فرکب بهم الزلل و زین لهم الخطل» الخ
بالاخره علامه‌ی مذکور محی الدین و اتباع او را حقیقتاً بت پرست معرفی کرده است و کمال تعجب را نموده از کسانی که او را موحّد و عارف معرفی کرده اند و چنان پندارند که او حظّی از ایمان دارد و حال آن که مخرّب دین و ایمان و تابع شیطان است.
و ایضاً از شواهد ضلال او در «فصوص الحکم» در فصّ ابراهیمی گفته: «انما سمّی الخلیل (علیه‌السلام) خلیلاً لتخلّله و حصره جمیع ما اتّصفت به الذات!» الی آخر مزخرفاته. که کلمات او اشبه شیءٍٍ به کلمات علی محمد باب است؛ که محصّل مقصودش این است که خلق، حجاب از برای خالق است و خالق، حجاب از برای خلق است و هر یک از این دو عین دیگری است و کلام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را باطل کرده است و دعاوی آنها را که می‌فرماید: «لاتحجبه السواتر» الخ و معاذ الله که نسبت ابراهیم (علیه‌السلام) از برای تخلّل در وجود حق است و تخلّل حق در وجود او. بلکه به جهت کمال آن حضرت در مقام خلّت یعنی محبت و راستی و الخلّ و الخلیل: الصدیق المختص، فلاجل مزید اختصاصه و کرامته لدیه سمّی خلیلاً.
محی الدین گفته: خدا غذای خلق است و بالعکس!
چون وضع این کتاب برای ارشاد عوام است داخل در مطالب علمیه که از اذهان عوام دور باشد نمی توانیم بشویم و عین عبارات این ممیت الدین را بنگاریم. اجمالاً این عبارت با رکاکت را که در فصّ ابراهیمی گفته، غرضی نداشته مگر اثبات وحدت موجود؛ که علامه خویی می‌فرماید: این اطلاق «بأن الله غذاء للخلق و الخلق غذاء الله» تا کنون نه در آیه، نه در روایت، نه در کلام حکیم، نه متکلم، نه محدث، نه فقیه، نه عاقل، نه سفیه، دیده و شنیده نشده است مگر از این دیوانه ـ ابن العربی ـ پس شروع به بیان بطلان و فساد او می‌نماید.
محی الدین می‌گوید: خدا به صورت عیسی ظاهر شد!
در فصّ عیسوی عباراتی گفته است این ممیت الدین که ثابت می‌شود از آن عبارات به این که محی الدین اعظم خطأً واشدّ کفراً از نصاراست؛ چون نصارا کافر شدند و مورد لعن و طرد واقع گردیدند به جهت این که گفته اند: خدا در عیسی حلول کرده است و ممیت الدین می‌گوید: خدا در جمیع اعیان و اکوان حتی سگ و خنزیر حلول کرده است. نعوذ بالله من هذا الاعتقاد الفاسد و لعن الله المعتقدین به و عذّبهم عذاباً الیماً لایعذّبه احداً من العالمین.
در این فصّ عیسوی گوید: نصارا کافر شدند چون خدا را منحصر در عیسـی دانسته اند «و ان العالم کلّه، غیباً و شهوداً صوره الله لا عیسی فقط» آیا این کفر صریح نیست؟!
و نیز ابن العربی در فصّ هـودی، خدا را محدود می‌نماید و کفـری بر کفـر خود می‌افزاید و بحمدالله سید مشارالیه بافته‌های او را به درک اسفل می‌رساند و خداوند متعال منزّه از تحدید است چون مباین با مخلوقات می‌باشد؛ لأنّ الله خلواً من خلقه و خلقه خلواً منه. تعالی من اجل کون الخلق محدوداً و الحق منزّه عن الحدّ.
و در فصّ یوسفی، ابن العربی کفری بر کفر خود اضافه کرده و گفته: «و کلّ ما تدرکه فهو وجود الحق فی اعیان الممکنات» الخ و این عبارت به تمام صراحت ظاهر است که هر چیزی که مدرکات عقلیه و قوای حسیه درک بکند، آن عین خداست!
و نیز در فصّ عیسوی، افتقار و احتیاج را از برای خدا ثابت کرده و کلام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را که می‌فرماید: «ان الله غنی لا باستفاده» نادیده و ناشنیده گرفته اند. (فَإِنَّ الله غَنِی عَنِ الْعَالَمِینَ) به گوش آنها نرسیده و خداوند متعال به جهت اتصافش به وجوب، غنی بالذات است.
بالجمله محقق مذکور از کتاب «بشارات الشیعه» مرحوم فیض عبارتی نقل می‌فرماید که حاصلش این است که محی الدین با این که بزرگ مشایخ صوفی هاست و امام و مقتدای این جماعت است می‌گوید: من از خدای مسئلت نکردم که امام زمان را به من بشناساند! اگر سؤال می‌کردم به من می‌شناسانید. از این سرخیل قافله‌ی اهل ضلال باید عبرت گرفت که خود را بی‌نیاز از معرفت امام می‌داند و حدیث مجمعٌ علی صحّته «مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَهً جَاهِلِیه» را ناشنیده گرفته چگونه او را خدا مخذول کرده و به نفس خود واگذار کرده که شیطان چنان بر او غالب شده که او را حیران و سرگردان کرده، با آن علم و دانش و دقت نظر در علوم شرایع، اصلاً استقامت ندارد و چندان متهافتات و متناقضات در کتب و تصانیف او دیده می‌شود که از حوصله‌ی حساب بیرون است و چندان بیانات مخالف شرع و عقل دارد به نحوی که مایه‌ی خنده‌ی اطفال و استهزاء نسوان است. بالاخص کتاب «فتوحات» و «فصوص الحکم» وی با آن ادعاهای طویل و عریضی که دارد، چندان ترّهات و خرافات و خبط و خلط و جمع بین اضداد در تصانیف خود آورده که انسان را به وحشت دچار می‌کند که این ممیت الدین تا چند به ساحت قدس الوهیت جسارت و اسائه‌ی ادب می‌نماید و همه‌ی اینها شواهدی است که محی الدین در اثر ریاضات، مخبل و دیوانه شده است. هر چه بر سر قلمش می‌آمده است می‌نوشته است من دون این که رجوع بنماید و نظر در صحت و سقم مطلب بکند.
قول محی الدین بـ«أنّ قوم عادٍ من المقرّبین»!
در فصّ هودی فی الآیات الوارده فی قوم عاد قال: «الریح، اشاره الی ما فیها من الراحه فانّ بهذا الریح اراحهم من هذه الهیاکل المظلمه و المسالک الوعره» الخ. ضلالت و گمراهی چندان بر ممیت الدین غلبه پیدا کرده که این پهن چشمِ دریده دهنِ سخت پیشانی می‌گوید: بادی که قوم هود را هلاک کرد، رحمتی بود و آنها را از علایق جسمانی به راحت انداخت و آنها را به سوی کمال قرب به خدا سوق داد و از مقرّبین و منعمین قرار داد!
ای ارباب انصاف و مروت! شما را به خدا قسم می‌دهم آیا صاحب شعوری راضی می‌شود که بگوید مراد خداوند متعال از آیات، همین مزخرفات بوده که ممیت الدین تقریر و تفسیر کرده؟! آیا کسی نبود که بگوید به این جاهل سفیه که تو مخالف اجماع مسلمین بلکه مخالف اتفاق جمیع ملیین و مخالفت آیات صریحه در عذاب کفّار و مشرکین کردی که سهل است؛ آیا حیا نکردی از خداوند متعال که آیات کتاب او را بازیچه و مورد استهزاء قرار دادی؟! فما اقلّ حیائک فی هتک ناموس الاسلام و اعظم جرئتک فی هدم اساس مله سید الانام أ فیبقی بعد البناء علی امثال هذه المزخرفات اعتماد بالکتاب عند الضروره و الاحتیاج أو یمکن به الاستدلال فی الاصول و الفروع فی مقام الاحتیاج و لعمری انه ماحی الدین بل مبطل اساس جمیع شرایع النبیین. چه حیا و آزرم است از کسی که در «فصوص الحکم» خود در فصّ شیثی، خود را خاتم الاولیاء معرفی کند. مدعی است که من اخذ احکام از خدا بلاواسطه می‌نمایم!
و کفری بالاتر از این کدام است که ابوالفتح محمد بن مظفرالدین که معروف به شیخ مکی است در کتاب مسمی بـ «المجانب الغربی فی حل مشکلات ابن العربی» در خاتمه‌ی آن بنا بر نقل علامه خویی (رحمه الله) در شرح نهج البلاغه، جلد ششم که می‌گوید: محی الدین عقیده اش این بود که خدای تعالی در نظر من مجسّم می‌شود مثل این که جبرئیل برای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مجسّم می‌شد! و هرگاه مجسّم می‌شد من قدرت نداشتم که به سوی او نظر اندازم و با من تکلم می‌کرد و من کلام او را می‌شنیدم و می‌فهمیدم و مشاهده‌ی من خدا را مانع می‌شد که تا چند روز غذا نمی خوردم و هرگاه مائده حاضر می‌شد خدا را در جانب خود می‌دیدم! فتحصّل من جمیع ما ذکرناه ان الرجل مجنونٌ معتوه محجوب عن حضره رب العباد، مستحق اللعن و الطرد و الابعاد، من اضلّه الله فما له من هاد.
(منبع: کشف الاشتباه در کجروی اصحاب خانقاه/شیخ ذبیح الله محلاتی/به کوشش: حاج فردوسی/ص ۱۲۱ تا ۱۳۷)